Η μονογονεϊκή οικογένεια που είναι αποτέλεσμα θανάτου, αντιμετωπίζει ένα οριστικό, μη αναστρέψιμο γεγονός, που δεν υπήρξε επιλογή κανενός και που συγκλονίζει όλα τα μέλη της βαθύτατα. Ο γονιός που απομένει να ηγηθεί σε αυτήν, αναγκάζεται να θρηνήσει για το σύντροφό του αλλά και να απαλύνει ταυτόχρονα όσο μπορεί τις πληγές των παιδιών του. Όλοι πονούν αφόρητα γιατί πρέπει να αποδεχτούν πολύ πρόωρα το γεγονός του θανάτου αυτού καθαυτού –ένα γεγονός που οι περισσότεροι άνθρωποι απωθούν πλήρως ακόμα και ως σκέψη.

Για τα παιδιά ο θάνατος του γονέα αποτελεί συνήθως την πρώτη τους συνάντηση με κάτι οριστικό και αμετάκλητο που δεν πρόκειται να αλλάξει ποτέ. Εισάγει πολύ νωρίς στη ζωή τους το φόβο της αιφνιδιαστικής και τεράστιας αλλαγής, τις μεταφυσικές αγωνίες, την έννοια του άδικου ή του μοιραίου κλπ.

Όταν ανακοινώσετε το γεγονός του θανάτου στο ή στα παιδιά,

– Τα βρέφη θα αντιληφθούν την απουσία του άλλου γονέα γιατί δεν θα βλέπουν πλέον το πρόσωπό του. Επίσης θα αντιληφθούν την έντονη αλλαγή στη συναισθηματική ατμόσφαιρα του σπιτιού, τη φόρτιση και τη θλίψη σας. Ίσως αντιδράσουν με αλλαγές συμπεριφοράς. Θα πρέπει να τα φροντίζετε ακόμα πιο τρυφερά και κάποια στιγμή, όταν μεγαλώσουν λίγους μήνες ακόμα, θα πρέπει ασφαλώς να μιλήσετε για το θάνατο του άλλου γονέα τους με απλά λόγια.

– Τα νήπια ηλικίας 1-3 ετών δεν θα αντιληφθούν την έννοια του θανάτου, αλλά θα πρέπει να αναφερθείτε στο γεγονός με κάποιο τρόπο που να το καθιστά κατανοητό. Μπορείτε επεξηγηματικά να πείτε π.χ. ότι ο νεκρός «δεν αναπνέει πια» ή «δεν μπορεί να σηκωθεί να τρέξει» ή «δεν μπορεί να παίξει», αλλά ταυτόχρονα να τονίσετε ότι εσείς μπορείτε και θα συνεχίσετε να μπορείτε όσο θα θέλει το παιδί.

– Εξηγήστε ότι ο θάνατος «είναι για πάντα» επειδή τα μικρά παιδιά δεν αντιλαμβάνονται τη μονιμότητα και μπορεί να κοιτούν συνεχώς την πόρτα περιμένοντας να ξαναμπεί ο γονιός που πέθανε. Θα ρωτούν ίσως πολλές φορές τα ίδια και τα ίδια. Εμπνεύστε τους όσο μπορείτε μεγαλύτερη σιγουριά και φροντίστε να τους παρέχετε γαλήνη.

– Στα λίγο μεγαλύτερα παιδάκια προσχολικής ηλικίας μιλήστε κάπως αναλυτικότερα και πείτε τα αίτια του θανάτου, γιατί σε αυτές τις ηλικίες δημιουργούνται παράλογα αισθήματα ενοχής και φαντασιώσεις. Μπορεί να νομίζουν ότι έδιωξαν εκείνα το γονιό τους. Μια συνήθης αντίδραση των μικρών παιδιών είναι επίσης αυτή της εξαιρετικής ψυχραιμίας. Ο λόγος είναι ότι το παιδί δεν πιστεύει αυτό που του λέτε ή ότι το πιστεύει, αλλά δεν συναισθάνεται τη σοβαρότητά του. Πιθανόν να αρχίσει να εκδηλώνει αντιδράσεις αργότερα, καθώς θα συνειδητοποιεί τι ακριβώς σημαίνει ο θάνατος

– Στα παιδιά σχολικής ηλικίας και στους εφήβους θα πρέπει να δώσετε πολύ περισσότερες εξηγήσεις, αλλά όχι βομβαρδίζοντάς τους. Οι ανάγκες αυτών των ηλικιών είναι μεγαλύτερες και θα χρειαστεί να τα στηρίξετε περισσότερο από όσο τα βρέφη και τα νήπια. Στην προεφηβεία και ειδικά στην εφηβεία, πείτε στα παιδιά ότι είστε στη διάθεσή τους για να σας ρωτήσουν ό,τι θέλουν και περιμένετε. Μην τους δώσετε δηλαδή πληροφορίες που δεν σας ζητούν.
Τι αντιδράσεις να περιμένετε
Ο τρόπος που θα αντιδράσει στο τραγικό γεγονός του θανάτου κάθε παιδάκι, εξαρτάται από τη συμπεριφορά του χήρου ή της χήρας και από την προσωπικότητα και την ηλικία του ίδιου του παιδιού. Συνήθως, μετά το θάνατο του ενός γονέα, οι αναμενόμενες αντιδράσεις των παιδιών τους επόμενους 3-4 μήνες είναι οι εξής:

• Σοκ και παγωνιά ή εκρήξεις απελπισίας, οργής και φόβου. Τα συναισθήματα αναδύονται άλλοτε σταδιακά και άλλοτε ορμούν απροειδοποίητα και –φαινομενικά- στα «καλά καθούμενα».
• Συμπεριφορές ενοχής επειδή τα παιδιά νιώθουν ότι οφείλουν κάτι σε εκείνον που έφυγε και ότι δεν θα έχουν ποτέ πια την ευκαιρία να «τακτοποιήσουν» τις εκκρεμότητές τους.
• Συμπεριφορές έντονης ανασφάλειας, ανάλογα με την ηλικία των παιδιών. Όσα είναι προσχολικής ηλικίας μπορεί να εκδηλώσουν πισωγυρίσματα ακόμα και στη γλωσσική ανάπτυξή τους ή ίσως να «ξαναβρέχουν» το κρεβάτι τους. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας εκδηλώνουν πιο συχνά ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως πονοκεφάλους ή πονόκοιλους και στομαχικές ενοχλήσεις. Τα αγόρια εκδηλώνουν επιθετικότητα και παραμελούν τη μελέτη τους. Τα παιδιά και των δύο φύλων αυτής της ηλικίας τείνουν από ανασφάλεια να προσκολληθούν έντονα στον γονιό που τους απομένει. Οι έφηβοι εκδηλώνουν την ανασφάλειά τους περίπου όπως οι ενήλικες, αλλά με πιο μεγάλη ένταση και μεγαλύτερες διακυμάνσεις. Ανασφάλεια βιώνει ασφαλώς και ο χήρος ή η χήρα, με αποτέλεσμα στη μονογονεϊκή οικογένεια να παρατηρούνται πολλές εκδηλώσεις οργής και άγχους.
• Κατά διαστήματα γίνονται από όλους απόπειρες «να συνεχιστεί κανονικά η ζωή», αλλά η οικογένεια συνήθως δεν μπορεί να ξαναβρεί πλήρως τους φυσιολογικούς ρυθμούς της αν δεν περάσουν 3-4 μήνες από την απώλεια. Οι διακυμάνσεις θα συνεχιστούν και μετά το 4μηνο, αλλά η ρουτίνα θα μπορεί πια να εδραιωθεί πιο εύκολα.

Καλό είναι να γνωρίζετε ότι μερικά σημαντικά προβλήματα στον ψυχισμό του παιδιού δεν εκδηλώνονται αμέσως, αλλά 2 ή και περισσότερα χρόνια μετά το θάνατο του γονέα. Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες.
Πώς να αντιμετωπίσετε την κατάσταση
Μετά το θάνατο του συντρόφου σας, είναι περιττό να προσπαθήσετε να «ξεπεράσετε» τη θλίψη σας άμεσα και γρήγορα. Ο θρήνος είναι μια βασική λειτουργία που πρέπει να ολοκληρωθεί και το χρονικό διάστημα που κρατά το πένθος ποικίλει από λίγους μήνες έως και μερικά χρόνια ανάλογα με υποκειμενικούς παράγοντες.

Επειδή τα παιδιά θα προσκολληθούν αναπόφευκτα σε εσάς, προσπαθήστε να είστε τρυφεροί αλλά διατηρήστε σε κάποιους τομείς μια μικρή απόσταση, ώστε ούτε εσείς να αγκιστρωθείτε από αυτά, ούτε εκείνα από εσάς. Έχει σημασία να συνεχιστεί η ομαλή αυτονόμηση των παιδιών, αλλά και η δική σας.

• Καλό είναι να δείχνετε υγιείς και δυνατοί, γιατί τα παιδιά μπορεί να φοβούνται ότι ίσως αρρωστήσετε και πεθάνετε κι εσείς. Εξηγήστε πάντως στα παιδιά ότι ασφαλώς και δεν πεθαίνουν όλοι οι άρρωστοι άνθρωποι και ότι οι ασθένειες αποτελούν συνηθισμένα προβλήματα της ζωής.
• Φροντίστε να τονωθούν οι σχέσεις με θείους, αδέλφια, ξαδέλφια, καλούς φίλους, συμμαθητές κλπ. Όταν έχετε κι εσείς και τα παιδιά διάφορα «αποκούμπια», θα απομακρυνθεί ο κίνδυνος να αναπτυχθεί μεταξύ σας νοσηρή σχέση αλληλεξάρτησης.
• Η ψυχρή, αδιάφορη και παθητική στάση των παιδιών δείχνει συνήθως ότι έχουν σοκαριστεί και ότι επιδιώκουν να εμποδίσουν τα συναισθήματά τους να αναδυθούν. Σεβαστείτε τη στάση τους, αλλά αρχίστε να μιλάτε πιο συχνά για τα συναισθήματά σας, ώστε να σας μιμηθούν και τα παιδιά. Όταν μιλάτε για τα προβλήματά σας, επιτρέπετε την έκφρασή τους και τα νομιμοποιείτε. Η πληγή κάποτε θα κλείσει βέβαια είτε με τον ένα είτε με τον άλλο τρόπο, αλλά θα αφήσει πιο πολλές και βαθιές ουλές όταν καταπιέζετε τα συναισθήματά σας
• Αν τα παιδιά πενθούν παρατεταμένα, παροτρύνετέ τα με έμμεσο τρόπο να φροντίσουν για την ψυχαγωγία τους. Μπορείτε κατά καιρούς να λέτε ότι ο γονιός που πέθανε, θα χαιρόταν με τις χαρές σας ή ότι «ο πατέρας σας/ η μητέρα σας θα στενοχωριόταν πάρα πολύ αν σας έβλεπε συνέχεια κλεισμένους μέσα στο σπίτι». Αν το πένθος παρατείνεται κατά πολύ, συζητήστε με ειδικό.
•Κατά καιρούς να λέτε στα παιδιά ότι ο γονέας που πέθανε τα αγαπούσε πολύ και ότι ήξερε πολύ καλά πόσο τον αγαπούσαν και εκείνα. Αυτό είναι σημαντικό γιατί πολλά παιδιά – ή και ενήλικες ακόμα – έχουν την έγνοια πως ο πατέρας ή η μητέρα τους έφυγαν για πάντα από τη ζωή χωρίς εκείνα να του δείξουν πόσο πολύ τον/την αγαπούσαν.
• Φροντίστε σταδιακά η οικογένεια να επανέλθει στους φυσιολογικούς της ρυθμούς. Τα παιδιά είναι πολύ εύκολο σε αυτή τη φάση να επαναστατήσουν και στο εξής να αρνούνται πολλές οικογενειακές ή προσωπικές συνήθειες –π.χ. ώρες φαγητού ή μπάνιου κ.λπ. Θα πρέπει να επιμείνετε ώστε το παιδί να αντιληφθεί ότι η μεγάλη σας απώλεια, δεν σημαίνει πως η ζωή σταματά. Πρέπει να συνεχιστεί και μάλιστα, όπως πριν.
Όσο οδυνηρή και αν είναι η ανάμνηση του άλλου γονέα, μην βγάλετε τις φωτογραφίες του από το σπίτι. Το παιδί ή τα παιδιά θέλουν να τον/την βλέπουν έστω και στη φωτογραφία. Ακόμα κι αν σκέφτεστε μετά από καιρό να ξαναφτιάξετε τη ζωή σας και να ξαναπαντρευτείτε, τα παιδιά θα πρέπει να αισθάνονται πάντα ότι κανένας δεν θα πάρει τη θέση του νεκρού πατέρα ή της νεκρής μητέρας τους ούτε στην καρδιά τους, ούτε στο κομοδίνο τους.

Παράλληλα θα ήταν καλό να ζητήσετε από φίλους ή συγγενείς που εκτιμάτε «να έχουν λίγο το νου τους» στο ή στα παιδιά. Ο λόγος είναι ότι ο παρατεταμένος θρήνος σας μπορεί να σας έκανε να παραμελήσετε τις γονεϊκές υποχρεώσεις σας και ίσως το παιδί σας να αντιμετωπίζει προβλήματα που δεν είστε σε θέση να διακρίνετε. Είναι χρήσιμο να υπάρχουν αγαπητά πρόσωπα που να σας στηρίζουν στο γονεϊκό σας ρόλο.

Από την Αλεξάνδρα Καππάτου, ψυχολόγο – παιδοψυχολόγο – συγγραφέα