Το κύμα σκέψης που γέννησε η κρίση

Η δική μας εποχή κληροδοτεί ήδη στους επόμενους εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις που επιχειρούν να ερμηνεύσουν το «ελληνικό ζήτημα». Αν υπάρχει κάτι θετικό ως παράγωγο της πολυετούς «κρίσης», είναι τα πολλά και καλά κείμενα που συνεχίζουν να παράγονται από αναλυτές, στοχαστές, ιστορικούς και πολιτικούς επιστήμονες. Αυτή η περίοδος, μετά το 2010, κατά την οποία η ελληνική κοινωνία διέψευσε τις πρώτες ελπίδες περί μεταρρύθμισης, έχει ήδη γεννήσει τις πιο βαθιές αντιφάσεις. Την επάνοδο του ακραίου και χύδην λαϊκισμού και την παραγωγή της πιο επεξεργασμένης επιχειρηματολογίας απέναντί του. Αυτό που έχει ενδιαφέρον και που διαφαίνεται εδώ και λίγα χρόνια ως ένα κοινωνικό φαινόμενο απότοκο της «κρίσης» είναι ο τεμαχισμός της κοινωνίας σε δύο βασικά τμήματα, των λαϊκιστών (και των αποχρώσεων κάθε είδους συναισθηματικής άμυνας, παλαιοημερολογίτικου ερμητισμού και αγοραίου κυνισμού) από τη μια πλευρά και των μεταρρυθμιστών από την άλλη. Η πορεία έδειξε ότι κάθε συστοιχία αναλύεται σε υποομάδες, αλλά αυτή η βασική (και όχι ισόποση) διαίρεση, καθώς ακολουθεί τις μεταλλάξεις παλαιών και χωνεμένων διπόλων, χρησιμεύει, έστω, για μια πρώτη χαρτογράφηση.

Αντίθετα με άλλες εποχές έντασης (όπως το «εθνικό» ζήτημα του Μακεδονικού το 1990-92), η τελευταία «κρίση» (που και αυτή αναλύεται σε κατηγορίες και βαθμίδες) έχει ήδη εμπλουτίσει τη βιβλιογραφία με υψηλής ποιότητας δοκιμιακή γραφή, με νέα δημοσιογραφία, με πολιτική και οικονομική ανάλυση ή με μια θεώρηση του τώρα μέσα από την ιστορική και ψυχολογική σήραγγα με αφετηρία τις τελευταίες ημέρες της οθωμανικής Ελλάδας ώς σήμερα. Αυτή η τελευταία προσέγγιση έχει μεγάλο κοινό αναγνωστών και εξηγεί εν μέρει και την εμπορική επιτυχία των βιβλίων του Κώστα Κωστή «Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας» (Πόλις, 2013) και του Στάθη Ν. Καλύβα «Καταστροφές και θρίαμβοι» (Παπαδόπουλος, 2015). Είναι δύο από τις μελέτες πρόσφατης παραγωγής που ανατέμνουν το ελληνικό ζήτημα στη διαχρονία του με γνώμονα το διεθνές περιβάλλον και τους ελληνικούς κύκλους της πρόσφατης Ιστορίας.

Η τελευταία περίοδος ανέδειξε τον λαϊκισμό (με πολλούς χαρακτηρισμούς και ερμηνευτικά εργαλεία) σε κεντρικό πυλώνα όχι μόνο της πρόσφατης κρίσης αλλά της εποχής της Μεταπολίτευσης (με άξονα φυσικά τη δεκαετία του 1980). Αυτό που ο Τάκης Σ. Παππάς ονομάζει χωρίς ενδοιασμούς «λαϊκιστική δημοκρατία» (της Ελλάδος), στο βιβλίο του «Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα» (Ικαρος, 2015), ο Χαρίδημος Τσούκας το αναλύει σε «λαϊκιστικό ναρκισσισμό» και «αυτοαναφορικό πολιτικαντισμό» στο δικό του βιβλίο «Η τραγωδία των κοινών» (Ικαρος, 2015).

Ο Γιάννης Παλαιολόγος με τον «13ο άθλο του Ηρακλή» (Εστία, 2014) που έδωσε τη δοκιμιακή εκδοχή της νέας δημοσιογραφίας, με ανατομία σε σφαίρες της ελληνικής κοινωνίας και επιλογή από τις «ιστορίες της μεγάλης κρίσης», προέκτεινε αυτόν τον διάλογο με την κοινωνία με ελευθερία και κινητικότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι η ενεργητική (και όχι αναλυτική) προσέγγιση στην κρίση δημιουργεί ταλαντεύσεις και ωσμώσεις ανάμεσα στο κοινό που δεν μπορούν εκ των προτέρων να σταθμιστούν ή να προβλεφθούν. Κατά μία παράλληλη έννοια, ο Αρίστος Δοξιάδης με το πολυδιαβασμένο «Αόρατο ρήγμα» (Ικαρος, 2013) είχε οργανώσει ένα ψυχικό και πραγματικό περιβάλλον γύρω από τους νευρώνες και το κυτταρικό υλικό της ελληνικής οικονομίας, ωθώντας σε νέες τοποθετήσεις.

Εχει ιδιαίτερη σημασία ότι, παράλληλα με τις εκδόσεις, ένα μικρό δείγμα των οποίων αναφέρεται εδώ, η εποχή μας παρήγαγε έναν τεράστιο αριθμό άρθρων που δημοσιεύτηκαν σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα, γεγονός που καθιστά την εμπεριστατωμένη χαρτογράφηση της παραγωγής πολιτικής σκέψης μετά το 2010-2012 ώς σήμερα μια πολύπλοκη υπόθεση.

Μια νέα γενιά αρθρογράφων ήρθε στο προσκήνιο αλλά και το νέο πολιτικό υλικό παρότρυνε καθηγητές και στοχαστές να εμπλουτίσουν τον δημόσιο διάλογο και τη σχετική βιβλιογραφία. Αρθρα στον Τύπο με υπογραφές του Γιάννη Βούλγαρη, του Γιώργου Παγουλάτου ή του Νικόλα Σεβαστάκη ανέβασαν ψηλά τον πήχυ της πολιτικής και κοινωνικής ανάλυσης.

Θα μείνω στο νέο βιβλίο του Νίκου Π. Μουζέλη «Νεωτερικότητα και θρησκευτικότητα» (Πόλις, 2014) καθώς προεκτείνει τη συζήτηση για το τι συμβαίνει σήμερα στις δυτικές κοινωνίες μέσα από ένα κανάλι που συνδέει την ηθική με τη νεωτερικότητα. Ισως, μέσα από αυτή τη βαθιά ανάλυση για το τι συνιστά φονταμενταλιστικό, καινοτόμο, προοδευτικό ή στείρο αντιδραστικό, σε μια κοινωνία μετάβασης σε ένα άλλο στάδιο αυτοπροσδιορισμού, να ορίζονται και πολλά από τα ερωτήματα της εποχής.

Για το πώς τα τελευταία 20 χρόνια ο κόσμος έρχεται ξανά αντιμέτωπος με βαθιά ρήγματα και αντιφάσεις, που θέτουν και πάλι σε άλλη βάση την ιδέα της προόδου.

Το διαβάσαμε στο kathimerini.gr