Sharbat Gula: Το κορίτσι-θρύλος στο εξώφυλλο του National Geographic 31 χρόνια μετά απειλείται με φυλάκιση

Από την Έλγκα Νταϊφά,

Όταν –έφηβη ακόμα– η Sharbat Gula έγινε εξώφυλλο στο περιοδικό ως σύμβολο για τους απανταχού πρόσφυγες, κανείς δεν ήξερε το όνομά της. Ο φωτογράφος που είχε απαθανατίσει το γαλαζοπράσινο βλέμμα της μαζί με την ομάδα του National Geographic την αναζήτησε ξανά, επιτυχώς, το 2002. Το περιοδικό αυτή τη φορά τη σύστησε στο κοινό μέσα από ένα δεύτερο εξώφυλλο. Δεκατέσσερα χρόνια μετά, η Sharbat Gula συνελήφθη γιατί παραμένει παράνομη μετανάστης.

Το κορίτσι από το Αφγανιστάν με τα γαλαζοπράσινα μάτια έγινε άθελα της το θρυλικότερο εξώφυλλο στην ιστορία του 20ού αιώνα. Για δεκαετίες κανείς,ούτε καν ο φωτογράφος που της χάρισε μια θέση στην αθανασία, δεν γνώριζε το όνομα της κοπέλας που έγινε σύμβολο για τους απανταχού πρόσφυγες αλλά και μύθος της ποπ κουλτούρας… Σήμερα, 31χρόνια μετά από εκείνο το «κλικ», επιστρέφει στη ζωή μας μέσα από μια νέα φωτογραφία, από τη φυλακή…

Τα μάτια της γαλαζοπράσινα. Γαλάζιο σαν τις θάλασσες, που δεν έχει αντικρίσει ποτέ. Πράσινο, όπως τα δάση που δεν περπάτησε ποτέ. Η Αφγανή Sharbat Gula δεν έκανε ταξίδια μακρινά, κι όμως έχει γυρίσει τον κόσμο… Στα τέλη του 1984, η 14χρονη τότε Sharbat αιχαλωτίζεται από το φακό του Steve McCurry και τον Ιούνιο του 1985 το πρόσωπό της, με τα μεγάλα θλιμμένα μάτια, γίνεται εξώφυλλο στο περιοδικό National Geographic. Η φωτογραφία είναι μία από τις κλασικότερες του 20ού αιώνα, αποτελώντας σύμβολο των προσφύγων, που αναζητούν μια προσωρινή πατρίδα.

Σήμερα, 31 χρόνια μετά, μια νέα φωτογραφία της Gula κάνει και πάλι το γύρο του πλανήτη. Στις 25 Οκτωβρίου του 2016, οι αστυνομικές αρχές του Πακιστάν ανακοινώνουν ότι συνέλαβαν μια γυναίκα απροσδιόριστης ηλικίας, 42 χρόνων; 44 χρόνων; Κανείς δεν ξέρει, ούτε η ίδια δεν γνωρίζει πόσων χρόνων είναι… Στην κατοχή της βρέθηκε πλαστή πακιστανική ταυτότητα, που είχε εκδοθεί το 1988, με σκοπό να πετύχει τη «νόμιμη» παραμονή της στη χώρα. Η υπόθεση θεωρείται ιδιαζόντως σοβαρή και αν κριθεί ένοχη, θα της επιβληθεί πρόστιμο 5.000 δολαρίων ενώ αντιμετωπίζει ποινή 14ετούς φυλάκισης. Η σύλληψή της εντάσσεται στο πλαίσιο εκκαθάρισης της πακιστανικής κυβέρνησης από τους παράνομους μετανάστες και τους παράτυπους πρόσφυγες. Η Gula ανήκει στο 1 εκατομμύριο Αφγανών που ζουν στη χώρα με πλαστά χαρτιά. H ανακοίνωση της αστυνομίας συνοδεύεται από την απαραίτητη φωτογραφία της κατηγορούμενης. Η Gula του 2016 δεν είναι πια το κορίτσι της δεκαετίας του 1980. Έχει «καθίσει» πάνω της η σκόνη του χρόνου. Είναι τυλιγμένη σε ένα μονόχρωμο, μακρύ, μαύρο φουστάνι, τα μαλλιά της είναι καλυμμένα με μια καφέ μαντίλα. Τα μάτια της, ίδια, όπως τότε… Έντονα, πονεμένα, απορημένα.

H ιστορία της «Αφγανής Μόνα Λίζα», όπως την αποκαλούν τα ΜΜΕ της Δύσης, ξεκινάει όταν ο Αμερικανός φωτογράφος Steve McCurry αναλαμβάνει, για λογαριασμό του National Geographic, να φωτογραφίσει Αφγανούς πρόσφυγες που, εξαιτίας του ρωσοαφγανικού πολέμου έχουν βρεθεί –θεωρητικά προσωρινά– στο Πακιστάν. Το Δεκέμβριο του 1984, ο McGurry φτάνει στην Πεσαβάρ. Η πακιστανική πόλη ένας απέραντος καταυλισμός… Λασπόνερα, ρακένδυτα παιδάκια, γυναίκες που ζαρώνουν στο πέρασμά του, άντρες καθισμένοι κατάχαμα. Ευχάριστη έκπληξη ένα σχολείο. Κάπου εκεί πιστεύει ο φωτογράφος ότι υπάρχει η «ελπίδα» για το αύριο εκείνων των ανθρώπων αλλά και το φωτογραφικό του θέμα. Αποφασίζει να φωτογραφίσει τους μαθητές του. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει μια νεαρή. Είναι η μόνη στο νεανικό «μελίσσι» που έχει γαλαζοπράσινα μάτια. Χρόνια αργότερα ο McCurry θα δηλώσει: «Την έβλεπα φοβισμένη. Πρώτα φωτογράφισα τους συμμαθητές της, ώστε να καταλάβει ότι δεν υπήρχε λόγος ανησυχίας. Έτσι, την έπεισα με πράξεις». Όταν κυκλοφορεί το περιοδικό, κανείς από τους εκατομμύρια αναγνώστες του δεν προσέχει πως η μαντίλα της ήταν «φαγωμένη» από τρύπες. Όλοι είχαν κολλήσει στο βλέμμα της.

Το καρέ που στη δεκαετία του 1980 πουλήθηκε για 50 δολάρια στο National Geographic γίνεται αστραπιαία μύθος. Η ποπ κουλτούρα «βαφτίζει» τη φωτογραφία σε εμπορικό προϊόν: γίνεται τραγούδι, μπλουζάκι, αφίσα, γκράφιτι. Όσο για την καριέρα του McCurry, είναι πλέον ταυτισμένη με το «κορίτσι από το Αφγανιστάν». Τη στιγμή που ο πλανήτης αναγνωρίζει το πρόσωπο του κοριτσιού-σύμβολο, όλοι αναρωτούνται «ποια είναι η γνωστή άγνωστη;». Κανείς, όμως, δεν γνωρίζει το όνομά της, ακόμα και ο φωτογράφος που την απαθανάτισε.

Το 2002, 17 χρόνια μετά από εκείνο το «κλικ», o McCurry μαθαίνει πως ο καταυλισμός όπου γνώρισε τη νεαρή θα κατεδαφιστεί. Ίσως είναι η μία και μοναδική ευκαιρία να αναζητήσει την «κοπέλα χωρίς όνομα». Σκοπός του να τη μάθει ο ίδιος αλλά και να τη συστήσει στη Δύση, που φλέγεται από περιέργεια… Κάποιοι θα μιλήσουν για τα αποικιοκρατικά κατάλοιπα, με το δυνάστη Δυτικό να θέλει να «ξεγυμνώσει» τους ιθαγενείς, χωρίς να τους αφήνει χώρο για ιδιωτικότητα.Ο φωτογράφος δεν είναι μόνος, το τηλεοπτικό συνεργείο του National Geographic ακολουθεί τα βήματά του. Μια ομάδα επιστημόνων δρα επικουρικά στην τηλεαναζήτηση. Παρεμβαίνουν ψηφιακά στις φωτογραφίες της κοπέλας, προσθέτουν τα ίχνη που ίσως θα έχει αφήσει στο πρόσωπό της ο χρόνος (χαλάρωση στο περίγραμμα, ρυτίδες, μαύρους κύκλους). Πιστεύουν ότι έτσι θα βρεθεί ευκολότερα… Χρειάζονται τρεις πτήσεις, 6.843 μίλια και δυο μέρες οδήγησης για να βρεθεί ξανά ο McCurry στην πόλη της Πεσαβάρ. Αυτονόητος προορισμός του το σχολείο όπου είχε συναντήσει τη μούσα του. Με το περιοδικό στα χέρια, ψάχνει, ρωτά σχετικούς και άσχετους. Βρίσκει τη δασκάλα: η φωτογραφία κάτι της θυμίζει, αλλά όχι πολλά. Ένας άντρας τον εμπαίζει λέγοντάς του ότι είναι η σύζυγός του. Το κυνηγητό της ανώνυμης σκιάς με τα γαλαζοπράσινα μάτια συνεχίζεται, το συνεργείο του National Geographic πάντα παρόν… Ένας άντρας τούς πλησιάζει και υποστηρίζει ότι στο εξώφυλλο απεικονίζεται μια γνωστή του, ενώ συμφωνούν και κάποιοι που παρουσιάζονται ως συγχωριανοί της. Η αρχική, σχεδόν παιδική, χαρά του φωτογράφου δίνει τη θέση της στην ανυπομονησία. Η γυναίκα που μοιάζει στην κοπέλα του εξωφύλλου, όπως του είπαν, ζει στα δύσβατα βουνά της περιοχής Tora Bora, στα σύνορα Αφγανιστάν – Πακιστάν. Για να φτάσεις στο σπίτι της, σκαρφαλωμένο σε μια αετοράχη, χρειάζονται έξι ώρες οδήγησης και πεζοπορία τριών ωρών. Οι καλοθελητές αναλαμβάνουν να την φέρουν στο φωτογράφο.

Όμως ακόμα και όταν η γυναίκα φτάσει στην Πεσαβάρ, όπου την περιμένει ο επίμονος φωτογράφος, αυτός δεν μπορεί να τη δει. Ο νόμος επιβάλλει το πρόσωπό της να μην το αντικρίσει άντρας που δεν είναι συγγενής της, εκτός και αν ο σύζυγός της το επιτρέψει. Ο λεπτοκαμωμένος άντρας της απολαμβάνει την ξαφνική διασημότητα και δίνει την άδειά του. Η γυναίκα υπακούοντας σηκώνει την μπούργκα και ο McCurry «γυρνάει» 17 χρόνια πίσω. Είναι σίγουρος ότι στα μάτια της αντικρίζει ξανά εκείνο το άγνωστο κορίτσι του καταυλισμού ή μήπως βλέπει ό,τι θέλει να δει; Ένας Πακιστανός οφθαλμίατρος καλείται να ελέγξει την άγνωστη γυναίκα, που ανέχεται στωικά τις εξετάσεις. O γιατρός αποφαίνεται ότι υπάρχει 100% ταυτοποίηση. Ο McCurry στήνει ξανά το φακό του απέναντί της. Είναι ο πρώτος άνθρωπος που την έβγαλε ποτέ φωτογραφία. Η δεύτερη φωτογραφία της ζωής της είναι ξανά από εκείνον, σχεδόν δυο δεκαετίες μετά…

Τα ντοκουμέντα της νέας φωτογράφισης αποστέλλονται στη Νέα Υόρκη σε προσωπολόγους και αναλυτές του FBI. Συγκρίνουν τις φωτογραφίες του χθες με το νέο υλικό. Αναζητούν ομοιότητες και διαφορές, εντοπίζουν και παρατηρούν σημάδια στο πρόσωπο, εστιάζουν στις ίριδες των ματιών. Τα αποτελέσματα φέρνουν τη δικαίωση. Τα μάτια του έμπειρου φωτογράφου δεν έχουν ξεγελαστεί. Η Sharbat Gula είναι το «κορίτσι του Αφγανιστάν»! Η επιβεβαίωση δεν φέρνει καν σύσπαση αντίδρασης στο πρόσωπο της γυναίκας. Απαγορεύεται να μοιράζεται συναισθήματα με ξένους. Ο McCurry διψάει να ακούσει τα πάντα για εκείνη. Η Gula μιλάει ελάχιστα. Παρόντες και λαλίστατοι ο άντρας και ο αδελφός της. Τα λόγια τους «δένουν» τα κομμάτια του παζλ της ζωής της. Μαθαίνει ότι η ζωή δεν της χάρισε δώρα. Οι γονείς της Gula σκοτώθηκαν την εποχή του αφγανοσοβιετικού πολέμου. Δεν τελείωσε το σχολείο. Παντρεύτηκε από προξενιό, όταν ήταν 13 χρόνων. Γέννησε τέσσερα παιδιά, το ένα πέθανε στη γέννα. Η πιο ευτυχισμένη της στιγμή ήταν ο πρώτος χρόνος του γάμου της. Ξυπνάει πριν από τη ανατολή του ήλιου και προσεύχεται. Μεταφέρει νερό από τον ποταμό. Μαγειρεύει, καθαρίζει, βάζει μπουγάδα. Υποφέρει από άσθμα και το κλίμα του βουνού τη γιατρεύει…

Στο τεύχος Απριλίου του 2002, το National Geographic κυκλοφορεί με εξώφυλλο μια γυναίκα «βουτηγμένη» σε μοβ μπούργκα. Η «αόρατη» γυναίκα κρατάει το μυθικό εξώφυλλο του 1985. Μια λέξη με πηχυαία γράμματα είναι αρκετή: «βρέθηκε». Στις σελίδες έρχεται η παγκόσμια αποκλειστικότητα. Λίγους μήνες μετά προβάλλεται από το συνδρομητικό κανάλι του National Geographic το ντοκιμαντέρ.

Σήμερα η Sharbat Gula ζητάει το έλεος της πακιστανικής κυβέρνησης για να γλιτώσει τη φυλακή, ενώ ο υπουργός Εσωτερικών δηλώνει θετικός αν καταβληθεί η χρηματική εγγύηση. Ο φωτογράφος είναι αποφασισμένος να τη βοηθήσει κινητοποιώντας τη διεθνή κοινότητα. Κάνεις δεν ξέρει αν πίσω από τα κάγκελα αναλογίζεται την φωτογραφία των νεανικών της χρόνων, ίσως ποτέ δεν μπόρεσε να συνειδητοποιήσει τη δύναμη των ματιών της.

Όλα τα νέα, πλούσιο ρεπορτάζ, καθημερινές στιγμές διασήμων και ξεχωριστές στιγμές καθημερινών ανθρώπων στο People, που κυκλοφορεί αυτή την Κυριακή, μαζί με το Πρώτο Θέμα.