Εθνική Πινακοθήκη: «Συνέβη μια πράξη βίας και βανδαλισμού που πρέπει να καταδικαστεί από όλους μας» αναφέρει η διευθύντρια στο υπόμνημά της

Το βίντεο του βανδαλισμού των τεσσάρων έργων του χαράκτη Χριστόφορου Κατσαδιώτη από τον βουλευτή του κόμματος «ΝΙΚΗ» Νίκο Παπαδόπουλο, προβλήθηκε σήμερα στο αμφιθέατρο της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου (ΕΠΜΑΣ), όπου η διευθύντριά της, Συραγώ Τσιάρα και επιμελήτρια της ομαδικής έκθεσης “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου”, στην οποία συμμετείχαν τα επίμαχα έργα, απάντησε σε ερωτήσεις δημοσιογράφων.

Λίγο πριν είχε πραγματοποιηθεί από την ίδια ξενάγηση στον χώρο του Μεσοπατώματος, όπου στο πλαίσιο του προγράμματος «Ενδιάμεσος Χώρος» υλοποιείται η εν λόγω έκθεση με έργα 10 καλλιτεχνών (ανάμεσα τους και αυτά του Χ. Κατσαδιώτη) οι οποίοι, από διαφορετικές αφετηρίες, εναγκαλίζονται και εικονίζουν το αλλόκοτο, το υβριδικό, και το γκροτέσκο, «συνομιλώντας» με 80 από τα περίφημα χαρακτικά του Γκόγια (1797-98), που ανήκουν στη μόνιμη συλλογή της Πινακοθήκης και εκτίθενται αυτή την περίοδο στο -2 επίπεδο.

Στο Μεσοπάτωμα οι δημοσιογράφοι-αλλά και οι επισκέπτες της Εθνικής Πινακοθήκης εφεξής- ήρθαν σε επαφή με τις συνέπειες του βανδαλισμού: Στο πάτωμα, με σπασμένες τις γυάλινες προθήκες τους, βρίσκονται τα τέσσερα βανδαλισμένα έργα όπου θα παραμείνουν έως τη λήξη της έκθεσης. Την ίδια στιγμή μια κορδέλα εμποδίζει την επαφή με τα θραύσματα, ενώ μια πινακίδα, με τίτλο «Το σύμπτωμα», αναφέρει το γεγονός καταλήγοντας: «Η επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη αποφάσισε να διατηρήσει ορατά τα ίχνη της βίας και του βανδαλισμού ως σύμπτωμα».

«Συνέβη μια πράξη καταδικαστέα βίας και βανδαλισμού η οποία θεωρώ, με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη, ότι θα πρέπει να καταγραφεί στη δημόσια σφαίρα ως ένα γεγονός που πρέπει να καταδικαστεί από όλους μας», απάντησε η κ. Τσιάρα στην ερώτηση ως προς το σκεπτικό πίσω από τη συμβολική κίνηση της μη μετακίνησης των επίμαχων έργων, όπως ακριβώς τα άφησε η βέβηλη πράξη, η οποία, όταν παρουσιάστηκε στο βίντεο, άφησε εμβρόντητους τους παριστάμενους. «Οι απειλές, οι ύβρεις, οι κατάρες, ‘θα σας κάψουμε’, ‘θα βάλουμε φωτιά στην Πινακοθήκη’ και θα ‘πάτε στην κόλαση’, ξεκίνησαν από την ημερομηνία της κατάθεσης της επερώτησης στη Βουλή. Όλο το προηγούμενο διάστημα η έκθεση έρεε κανονικά, κορυφώθηκαν πριν και μετά την επίθεση και τον βανδαλισμό. Και συνεχίζονται ακόμα», πρόσθεσε η διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ, που πληροφόρησε ότι αμέσως μετά την επίθεση έγιναν όλες οι ενδεδειγμένες νομικές πράξεις.

Απαντώντας σε σχετικές ερωτήσεις, η Σ. Τσιάρα είπε ότι «ζητήματα ασφάλειας μουσειακών χώρων, που σε αυτό τον βαθμό θα αρχίσουμε να συζητάμε δυστυχώς από εδώ και πέρα, δεν υπήρχαν πριν από λίγο διάστημα. Σε διεθνές επίπεδο είμαστε ενήμεροι για τις δράσεις των μουσείων του κόσμου, έχουμε ενισχύσει τα μέτρα ασφάλειας, το παρατηρήσατε και στο βίντεο, υπήρχαν δυο φύλακες, που έκαναν τη δουλειά τους με το καλύτερο δυνατό τρόπο και μέσα στα όρια των αρμοδιοτήτων τους», επεσήμανε η διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ, τονίζοντας ότι «μετά τις πρώτες απειλές που πήραμε ενισχύσαμε τα μέτρα των συγκεκριμένων έργων: Οι κάμερες αναπροσανατολίστηκαν, προστέθηκαν περισσότερες, γι’ αυτό σήμερα έχουμε αυτό το υλικό. Τα έργα καρφώθηκαν στον τοίχο, γι’ αυτό και το σύστημα ανάρτησης έμεινε στη θέση του», τόνισε.

«Όλα όσα συμβαίνουν προφανώς θα μας απασχολήσουν στο μέλλον για να δούμε αν θα χρειαστεί να πάρουμε επιπλέον μέτρα ή να αλλάξουμε κάτι … Από θέση αρχής, δεν θεωρώ σωστό να λειτουργούμε σε καμία περίπτωση υπό το κράτος του φόβου του φανατισμού», επεσήμανε, ενώ ως προς την επιλογή των συγκεκριμένων έργων εξήγησε ότι ως επιμελήτρια «προφανώς σκέφτηκα πού μπαίνουν αυτά τα έργα, στο πλαίσιο ποιας έκθεσης και σε ποιο χώρο. Το ξέρω ότι δεν είμαι διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, αλλά της ΕΠΜΑΣ. Δεν σκόπευα με κανέναν τρόπο να προκαλέσω το κοινό αίσθημα. Και αν δεν υπήρχε αυτή η επίθεση, οι αντιδράσεις θα ήταν στο πλαίσιο του αναμενόμενου που θα μπορούσαν να συμβούν και σε άλλες εκθέσεις», τόνισε, κάνοντας τέλος αναφορά στη συγκινητική στήριξη που υπήρξε σε προσωπικό και θεσμικό πλαίσιο, καθώς και στο ΥΠΠΟ, με το οποίο η συνεργασία είναι πάντα «αγαστή, αποτελεσματική και συντονισμένη».

Στο μεταξύ, σήμερα, το Σωματείο Εργαζομένων στο Εθνικό Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) εξέδωσε ανακοίνωση τονίζοντας ότι «στεκόμαστε απέναντι σε κάθε απόπειρα λογοκρισίας και βίας κατά της καλλιτεχνικής δημιουργίας» και καταγγέλλοντας «τη βίαιη επίθεση και τον βανδαλισμό έργων τέχνης στην έκθεση “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου”, που πραγματοποιείται στην Εθνική Πινακοθήκη υπό την επιμέλεια της διευθύντριάς της, κ Συραγώς Τσιάρα … Το Σωματείο Εργαζομένων στο ΕΜΣΤ στέκεται στο πλευρό των δημιουργών και των καλλιτεχνών ενάντια σε κάθε ενέργεια που υποθάλπει τη λογοκρισία και τον βανδαλισμό έργων τέχνης. Η τέχνη είναι διαχρονικά ένα πεδίο διαπραγμάτευσης ιδεών και ελευθερίας. Σε μια δημοκρατική κοινωνία ο σεβασμός προς την καλλιτεχνική δημιουργία είναι θεμελιώδης, το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης όλων των ανθρώπων είναι αδιαπραγμάτευτο. Σε μια εποχή όπου παρατηρείται άνοδος του αυταρχισμού και εντεινόμενες προσπάθειες φίμωσης της ελεύθερης σκέψης, των συνδικαλιστικών, κοινωνικών και πολιτικών ελευθερίων είναι κρίσιμο να προστατεύσουμε τις τέχνες, αλλά και οποιαδήποτε μορφή έκφρασης από τις απόπειρες εκφοβισμού και καταστολής», επεσήμανε η ανακοίνωση του ΔΣ του Σωματείου.

Υπενθυμίζεται ότι τη Δευτέρα 10 Μαρτίου, ο βουλευτής του κόμματος «ΝΙΚΗ», Νίκος Παπαδόπουλος επιτέθηκε σε έργα τέχνης του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, που η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου είχε συμπεριλάβει στην έκθεση «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου». Πρόκειται για έργα με τίτλους «Εικόνισμα 1ο», «Εικόνισμα 16ο», «Εικόνισμα 17ο», «Ο ‘Αγιος Χριστόφορος», που εκτίθενται στο Μεσοπάτωμα, στο πλαίσιο του προγράμματος «Ενδιάμεσος Χώρος». Ο βουλευτής μαζί με ένα ακόμα άτομο απέσπασαν τα έργα βίαια από τον τοίχο και τα πέταξαν στο δάπεδο με συνέπεια τη θραύση τους. Μετά το συμβάν το Διοικητικό Συμβούλιο της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου συγκλήθηκε εκτάκτως και εξέδωσε ανακοίνωση όπου, μεταξύ άλλων, εξέφρασε «την εμπιστοσύνη του στη Διεύθυνση» και υποστήριξε «το εγκεκριμένο καλλιτεχνικό της πρόγραμμα», καταδικάζοντας «απερίφραστα κάθε πράξη βανδαλισμού, βίας και λογοκρισίας που πλήττει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης».

Αναλυτικά το υπόμνημα της Διευθύντριας της Εθνικής Πινακοθήκης για την έκθεση «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου»

Τα χαρακτικά του Γκόγια και το κριτικό πνεύμα του διαφωτισμού

Γεννημένα στην εκπνοή του 18^ου αιώνα, τα ογδόντα χαρακτικά του Francisco Goya (1746-1828) που φέρουν τον τίτλο Los Caprichos, και εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου δεν σηματοδοτούν απλώς τον μεγαλειώδη οίστρο μιας δημιουργικής φαντασίας που απελευθερώνεται στην πιο δημιουργική στιγμή από τους περιορισμούς που έθεταν οι προσδοκίες των παραγγελιοδοτών, αλλά εξυμνούν ταυτόχρονα το παράλογο της ύπαρξης με φόντο τα σκοτεινά όνειρα μιας ταραγμένης ψυχής που τολμά να αντικρίσει τον κόσμο αντεστραμμένο και να αποκαλύψει τις πληγές του.

https://www.nationalgallery.gr/ektheseis/francisco-goya-los-caprichos/

Η αχαλίνωτη φαντασία του δημιουργού εικονογραφεί τα όνειρα, τις επιθυμίες, αλλά και τους εφιάλτες της ισπανικής κοινωνίας της εποχής του. Μάγισσες, δασκάλες, πονηρές γραίες, διεφθαρμένοι γέροι, τερατόμορφοι ιππείς, αρπακτικοί κρατικοί υπάλληλοι, ανόητοι ευγενείς και άπληστοι κληρικοί παρελαύνουν μπροστά μας για να καταδείξουν πάθη και συμπεριφορές υπαρκτών και επινοημένων χαρακτήρων που μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχαν εξεικονιστεί με τέτοιο εύρος και αιχμηρότητα, όπως η κενότητα, η ματαιοδοξία, η άγνοια και η δεισιδαιμονία.

Τα χαρακτικά του Γκόγια διακρίνονται για την αληθοφάνεια του τερατώδους, την πειστικότητα του παράλογου και την έλξη του αποτρόπαιου. Αξιοποιώντας τη θεατρικότητα της καρναβαλικής παράδοσης  και της Commedia dell’ Arte, ο Γκόγια συνθέτει ένα καινοφανές σύμπαν στο οποίο κυριαρχεί η αμφισημία και η υβριδικότητα, η διαρκής αιώρηση ανάμεσα στο οικείο και το ανοίκειο, αίσθηση που οφείλεται στην αριστοτεχνική συναρμογή δημοφιλών, καθημερινών θεμάτων με παράταιρες, απειλητικές, αποκρουστικές ή και δυσερμήνευτες μορφές οι οποίες, παραδόξως, μας έλκουν αντί να μας απωθούν, ίσως διότι σ’ αυτές αναγνωρίζουμε διαισθητικά κάτι βαθιά δικό μας, παρότι ενδέχεται να μας προκαλούν αρχικά πόνο και ταραχή.

Η επιδραστικότητα της ανατρεπτικής θέασης του κόσμου από τον Γκόγια αποδεικνύεται εξαιρετικά ανθεκτική στο χρόνο. Κάνει εμφανή την παρουσία της στην τολμηρή έκρηξη των σουρεαλιστικών οραμάτων, του συμβολισμού και της ποιητικής γλώσσας του μοντερνισμού, ενώ συνεχίζει μέχρι σήμερα να μας προσφέρει μια πολύτιμη δεξαμενή πρωτότυπων εικαστικών ερμηνειών για τη δυσαρμονική ενίοτε σχέση μας με τον κόσμο και την αμφίθυμη στάση μας απέναντι στα όντα που τον συναποτελούν. Όπως εύστοχα επισήμανε η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα: «Ο Γκόγια μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο του πρώτου “μοντέρνου” καλλιτέχνη, του πρώτου ανεξάρτητου πνεύματος, που δεν υποτάσσεται στην εξουσία, που επαναστατεί και καταγγέλλει».

Το βιτριολικό ιδίωμα του Γκόγια, αν και αποτελεί ρηξικέλευθη εικονογραφική πρόταση για την εποχή του, αντικατοπτρίζει με ενάργεια την επιχειρούμενη -̶  από τον Διαφωτισμό και την επιστημονική σκέψη -̶  πνευματική διεύρυνση, καθώς υποδέχεται τον θρησκευτικό και φιλοσοφικό συγκρητισμό, εισάγει τη ρωμαλέα κριτική θεώρηση συμπεριφορών ποικίλων κοινωνικών στρωμάτων, αμφισβητεί εδραιωμένες πεποιθήσεις, γελοιοποιεί εκπροσώπους της εξουσίας, αναδεικνύει τις ελευθεριάζουσες λαϊκές δοξασίες και τα ήθη του βίου υποκείμενων ομάδων, ενώ -̶  το κυριότερο -̶  συλλαμβάνει καινοφανείς, απροσδόκητες και επιδραστικές αναπαραστάσεις με το πνεύμα του λαϊκού εορτασμού και της γελαστικής κουλτούρας, για την ανατρεπτική δύναμη της οποίας έγραψε αλησμόνητα ο Μιχαήλ Μπαχτίν. Ακόμη και στα παλαιότερα, ευφρόσυνα έργα του που προορίζονταν για να διακοσμήσουν ως ταπισερί το γραφείο του Καρόλου IV στο παλάτι του Εσκοριάλ, το γκροτέσκο επικυρώνει την κριτική του θέση απέναντι στους απαρχαιωμένους, εκμεταλλευτικούς κοινωνικούς θεσμούς, όπως οι γάμοι συμφέροντος.

Η Σαγήνη του Αλλόκοτου. Σύγχρονη Ελληνική τέχνη σε μια έκθεση για το γκροτέσκο, τον υβριδισμό και την παραμόρφωση.

Με κινητήριο μοχλό τα χαρακτικά του Γκόγια στην Εθνική Πινακοθήκη και συνεπείς στην πρόθεση να ανανεώσουμε τα εργαλεία ανάγνωσης των ιστορικών συλλογών με το πρόγραμμα δράσεων του Ενδιάμεσου Χώρου, παρουσιάζουμε παράλληλα με την έκθεση των ογδόντα οξυγραφιών της σειράς Los Caprichos, ένα θεματικό αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη με τίτλο Η Σαγήνη του Αλλόκοτου. Παρουσιάζονται έργα των: Άγγελος Αντωνόπουλος, Γιάννης Γαΐτης, Σίλεια Δασκοπούλου, Μαριάννα Ιγνατάκη, Διονύσης Καβαλλιεράτος, Χριστόφορος Κατσαδιώτης, Τάσος Μαντζαβίνος, Μαλβίνα Παναγιωτίδη, Άγγελος Παπαδημητρίου, Φίλιππος Τσιτσόπουλος.

https://www.nationalgallery.gr/ektheseis/i-sagini-tou-allokotou-endiamesos-choros/

Στην ομαδική έκθεση περιλαμβάνονται έργα παλαιότερων και νεότερων καλλιτεχνών οι οποίοι εναγκαλίζονται, πραγματεύονται και εικονίζουν το αλλόκοτο, το υβριδικό, το αταξινόμητο και το γκροτέσκο, αν και προέρχονται από διαφορετικές αφετηρίες. Η έκθεση περιλαμβάνει εικαστικές δημιουργίες που υλοποιούνται με ποικίλα μέσα όπως ζωγραφική,  γλυπτική, χαρακτική, σχέδιο, animation, βίντεο και performance. Οικειοποιούμενοι το παράταιρο, το ξένο και το αποτρόπαιο, οι καλλιτέχνες επαναπροσδιορίζουν τα όρια του ανθρώπινου και αμφισβητούν τις αυστηρές διακρίσεις μεταξύ φυσικού και τεχνητού, ακυρώνοντας στην πράξη τις παραδοσιακές ταξινομήσεις που οριοθετούν απόλυτα τα είδη, τουλάχιστον κατά την αντίληψη της δυτικής νεωτερικής κουλτούρας.

 Το έργο του Χριστόφορου Κατσαδιώτη

Ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1971. Για 15 χρόνια εργάστηκε ως δημοσιογράφος στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο και στον τύπο. Σπούδασε χαρακτική στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, της Σχολής Καλών τεχνών, του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (2009-2014), με καθηγητές τους Ξενοφώντα Σαχίνη και Μανόλη Γιανναδάκη. Ενδιάμεσα παρακολούθησε μαθήματα χαρακτικής στην Ακαδημία «The Eugeniusz Geppert Academy of Art and Design» στο Wroclaw της Πολωνίας, με καθηγητές: Ch. Nowicki, Prz. Tyszkiewicz. -Πρόγραμμα LLP-Erasmus. Χαρακτικά του έργα έχουν χρησιμοποιηθεί σε βιβλία των εκδοτικών οίκων: Gutenberg, Διάττων, Μανδραγόρας, Πολύτροπον, Κέδρος, Μελάνι, Μπαρτζουλιάνος, Κουκκίδα. To 2011 τιμήθηκε με το βραβείο του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης με το πρόγραμμα LLP- Erasmus, ενώ το 2012 βραβεύτηκε με το 1^ο Βραβείο στη Μπιενάλε Ελλήνων Σπουδαστών Χαρακτών Ex-Libris, στην Κρήτη. Tο 2015 στο Παρίσι, τα θέατρα: Eurydice, Zérο και Théâtre du Cristal, χρησιμοποίησαν χαρακτικά του έργα, για την προβολή των παραστάσεών τους. Από το 2014 αρθρογραφεί στον ελληνικό τύπο για τα εικαστικά δρώμενα στο Παρίσι. Το 2017 υπήρξε υποψήφιος για την θέση καθηγητή, στη βαθμίδα του Αναπληρωτή Καθηγητή ή του Επίκουρου Καθηγητή στον Τομέα Χαρακτικής της Α.Σ.Κ.Τ.. Την ίδια χρονιά συμμετείχε στο 12^ο Διεθνές Φεστιβάλ Animation, όπου έλαβε διάκριση. Είναι μέλος της Ένωσης Χαρακτών και του Επιμελητηρίου Καλών Τεχνών Ελλάδος.

Κατοικεί και εργάζεται στο Παρίσι και στην Αθήνα.

Σε μια διαρκή και γόνιμη συνομιλία με την ιστορία της τέχνης και τη νεωτερική αποδέσμευση των μορφών από το συμβατικό, νοηματικό περιεχόμενο, ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης δημιουργεί ένα σύμπαν κινούμενων και σταθερών μορφών που μοιάζουν να έχουν αποσπαστεί από το πλαίσιο στο οποίο αρχικά ανήκαν, για να ενταχθούν σε έναν παράδοξο, πολύχρωμο πλανήτη δικής του επινόησης. Σαγηνευτικές και επίφοβες ταυτόχρονα, οι αινιγματικές, χειροποίητες φιγούρες του μεταμορφώνονται σε φανταστικούς ήρωες παραμυθιών, πρωταγωνιστές της σκηνικής εκφοράς των παιδικών φόβων, των ταραγμένων ονείρων και των κρυφών επιθυμιών. Στο Μεταμεσονύχτιο Καρουζέλ της Χαρακτικής, οι αποσπασματικές εικόνες των χαρακτικών εμψυχώνονται και περιστρέφονται ενορχηστρωμένες σε ένα πολυαισθητηριακό, σουρεαλιστικό κολάζ, ενώ συνδιαλέγονται με βιομηχανικούς και φυσικούς ήχους. Στη σειρά των Εικονισμάτων ο Κατσαδιώτης πραγματεύεται εκ νέου την αγιογραφική παράδοση του ζωομορφισμού, της παραμόρφωσης και των έφιππων δρακοντοκτόνων Αγίων, ανανεώνει και εμπλουτίζει τις τεχνικές της χαρακτικής για να απογειώσει τον εξπρεσιονιστικό παροξυσμό του γκροτέσκο, να αποδώσει εμφατικά το πάθος του τραύματος και την τραγικότητα της ύπαρξης.

Χριστόφορος Κατσαδιώτης, Το μεταμεσονύχτιο καρουζέλ της χαρακτικής, 2022, βίντεο – animation, αποτέλεσμα τεχνικών οξυγραφίας.

Χριστόφορος Κατσαδιώτης, Ο Άγιος Χριστόφορος, οξυγραφία, 2020

Χριστόφορος Κατσαδιώτης, Εικονίσματα (1, 16, 17), 2021, οξυγραφία, ραφή με κλωστή, μέταλλο, 2021

Απόψεις της έκθεσης Η Σαγήνη του Αλλόκοτου με έργα του Χριστόφορου Κατσαδιώτη. Φωτογραφικό Εργαστήριο ΕΠΜΑΣ, φωτ. Σ. Ψηρούκης

Τα ζητήματα της παραμόρφωσης, της υβριδικότητας και οι κυνοκέφαλοι άγιοι στην παράδοση της ορθόδοξης θρησκευτικής εικονογραφίας.

Από τον ύστερο Μεσαίωνα οι καλλιτέχνες πραγματεύονται με τόλμη τη σχέση του εύμορφου με το δύσμορφο, του ανθρωπόμορφου με το ζωόμορφο, τη φύση, τη μηχανή και τον τεχνολογικό πολιτισμό για να ασκήσουν μια συγκαλυμμένη κριτική, ή να διαχειριστούν το κοινωνικό τραύμα. Αξιοποιούν τη μάσκα και την παραμόρφωση για να διερμηνεύσουν ψυχικές καταστάσεις και κοινωνικές διεργασίες αποκλεισμού, ελέγχου και περιθωριοποίησης, αλλά και να προτείνουν με χιούμορ, καυστική ειρωνεία ή και βαθιά υπαρξιακή αγωνία, την ανατρεπτική αποδόμηση των στερεότυπων με τα οποία έχουμε γαλουχηθεί και τον εναλλακτικό οραματισμό προσωπικών σχέσεων και δομών εξουσίας. Εκεί έγκειται η λειτουργία του αλλόκοτου και του γκροτέσκου: επιστρατεύοντας το γέλιο, την παραμόρφωση, το τερατώδες και την υβριδικότητα, ωθεί το νόημα στα άκρα για να ανοίξει νέες ερμηνευτικές δυνατότητες στη σύλληψη της εικόνας του εαυτού. Αφενός απειλεί  την προσεκτικά κατασκευασμένη εικόνα της φαντασιακής αρτιότητας, αφετέρου μας παροτρύνει να συσχετιστούμε με το διαφορετικό και το ανεξήγητο εντός μας, όταν πλέον το αναγνωρίσουμε ως οικεία περιοχή.

Στην βυζαντινή εικονογραφία οι κυνοκέφαλοι απεικονίζονται σε μη θρησκευτικές παραστάσεις, όπως η παράσταση στο κλιμακοστάσιο του ναού της Αγίας Σοφίας του Κιέβου. Οι τοιχογραφίες είναι έργο του 1037 και έγιναν από τεχνίτες που μετακλήθηκαν από την Κωνσταντινούπολη για τη διακόσμηση του ναού.

 Άγιος Χριστόφορος

Η εικονογραφία του αγίου Χριστοφόρου  παρουσιάζει ποικιλία τύπων, με παλαιότερο αυτόν του μάρτυρα, ακολούθως του αγίου με στρατιωτική εξάρτυση και ως κυνοκέφαλου.  Η παράσταση του αγίου ως κυνοκέφαλου συνδέεται με την παράδοση ότι ανήκε στην μυθική φυλή των κυνοκεφάλων.

Η απεικόνιση του αγίου στον τύπο αυτόν απαντά στην πρώιμη μεταβυζαντινή ζωγραφική  αρχικά σε εικόνες όπως σε ρωσική εικόνα των μέσων του 16^ου αιώνα. Αργότερα κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα οι παραστάσεις πληθαίνουν και εντοπίζονται σε εικόνες, χειρόγραφα και σε τοιχογραφίες.   Στα 1717  χρονολογείται η παράσταση του αγίου Χριστοφόρου ως κυνοκεφάλου στην μονή Καρακάλου στον Άθω, στα 1741 στο ναό Παναγίας Πορφύρα στην Μικρή Πρέσπα, στη μονή Ρέθα στην Αιτωλοακαρνανία, στο ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Λίνδο της Ρόδου, σε φορητή εικόνα από την Καππαδοκία στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, στο καθολικό της μονής κάτω Δίβρης.

Από τα παραπάνω παραδείγματα απεικόνισης του αγίου ως κυνοκεφάλου, σε εικόνες, χειρόγραφα ή τοιχογραφίες αποδεικνύεται από τον 17^ο αιώνα και μετά η παράσταση αυτή γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση και μάλιστα σε ολόκληρο το γεωγραφικό χώρο του ελληνισμού αποτελώντας ιδιαίτερα αγαπητό θέμα του διακόσμου πολλών ναών.

Ο κυνοκέφαλος Αγ. Χριστόφορος Τοιχογραφία στον Ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, Λίνδος, Ρόδος.

 Σημείωση σχετικά με την δυσμορφία και την παραμόρφωση στο έργο του Χριστόφορου Κατσαδιώτη:

Η σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία δεν αποτελεί λατρευτική εικόνα αλλά εικαστική απόδοση που αντλεί μεν εικονογραφικούς κώδικες από την θρησκευτική παράδοση και την εκκλησιαστική τέχνη, αλλά έχει ως στόχο να ανανεώσει το λεξιλόγιο, να καινοτομήσει εκφραστικά και να μορφοποιήσει το προσωπικό εικαστικό ιδίωμα του καλλιτέχνη.

Με όρους ιστορίας της τέχνης θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι:

Την βυζαντινή και μεταβυζαντινή ζωγραφική δεν μπορούμε να τις ερμηνεύουμε ή να τις αξιολογούμε με βάση την αισθητική όπως αυτή καθιερώθηκε από την Αναγέννηση και μετά, με δεδομένο ότι στόχος δεν ήταν η απόδοση της ωραιότητας ή της ομορφιάς όπως αυτή νοείται στην αρχαία τέχνη, αλλά ο εσωτερικός κόσμος της απεικονιζόμενης μορφής. Σκοπός του καλλιτέχνη δεν ήταν η απόδοση της εξωτερικής ομορφιάς και η θέλξη του βλέμματος διά της ωραιότητας των χαρακτηριστικών, αλλά η ιδεαλιστική και εκφραστική απόδοση των μορφών.

Τα Κορίτσια της Αβινιόν του Πάμπλο Πικάσο (1907) σηματοδοτούν το τέλος της ευρωπαϊκής αισθητικής του ωραίου. Ωραίο μπορεί να είναι πλέον και το άσχημο, το εκφραστικό κάθε μορφή ανεξάρτητα από την προέλευσή της. Η μοντέρνα τέχνη αρνήθηκε την ιδέα της ομορφιάς και της φυσικότητας που πάνω της θεμελιώθηκε η Δυτική Τέχνη από την Αναγέννηση και μετά. Ανακάλυψε συγγένειες με τις «πρωτόγονες», λαϊκές ή αντι-κλασικές τέχνες που δεν αντλούσαν στοιχεία από τον κυρίαρχο ακαδημαϊσμό που απωθούσε ή περιφρονούσε οτιδήποτε ξέφευγε από τα όριά του.

Η δυσμορφία στην Ορθόδοξη Παράδοση

Το συγκεκριμένο έργο όπως αναφέρθηκε και παραπάνω δεν αποτελεί  λατρευτική εικόνα αλλά χαρακτηρίζεται από ελεύθερη άντληση στοιχείων της παράδοσης.  Η δυσμορφία δεν αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του συγκεκριμένου έργου, ούτε καν της μοντέρνας τέχνης. Στην Βυζαντινή και μεταβυζαντινή παράδοση υπάρχει μεγάλος αριθμός μνημείων ή εικόνων όπου παρατηρείται δυσμορφία των προσώπων χωρίς αυτό να μειώνει την ιερότητα και την αξία της παράστασης και χωρίς να έχει προκαλέσει αντιδράσεις τόσο από την Εκκλησία όσο και από τους μοναχούς.

Παρακάτω παρατίθενται ορισμένα παραδείγματα όπου η δυσμορφία των απεικονιζομένων προσώπων επιτείνει το Πάθος:

Α. Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου Αγίου Όρους

Οι τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα της μονής Βατοπεδίου χρονολογούνται στα 1312 και απεικονίζονται οι σκηνές των Παθών και αποτελούν ίσως ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα.

Οι σκηνές τεχνοτροπικά αποδίδονται σε δύο ζωγράφους με ιδιαίτερη και διακριτή εικαστική γλώσσα ο κάθε ένας τους. Ο ένας από αποκαλείται συμβατικά «ζωγράφος της Αποκαθήλωσης»  και ο άλλος  «ζωγράφος της Προσευχής στο Όρος των Ελαιών». Ο «ζωγράφος της Αποκαθήλωσης»  δημιουργεί σωματώδεις μορφές με έντονη συστροφή του σώματος. Τα κεφάλια στηρίζονται σε ευρύ λαιμό, τα πρόσωπα είναι δύσμορφα και χαρακτηρίζονται από έντονη εκφραστικότητα. Ο καλλιτέχνης αυτός, της σκηνής της Αποκαθήλωσης, επιτυγχάνει να αποτυπώσει στον υπέρτατο βαθμό την αίσθηση του ρεαλισμού και του δράματος,  κατορθώνει με την έκφραση του προσώπου, τις χειρονομίες και την κίνηση του σώματος, να αποδώσει την τραγικότητα του θείου πάθους, αλλά και την «ανθρώπινη διάστασή του». Ο ρεαλισμός στην απεικόνιση του πόνου και οι ρυτίδες στο πρόσωπο της Παναγίας και των γυναικών της αποκαθήλωσης  και του Επιταφίου Θρήνου,  η έκφραση που έχει παραμορφώσει τα πρόσωπα των αποστόλων Ιωάννου και του Ιωσήφ Αριμαθαίας και η αποτύπωση του θανάτου στο παραμορφωμένο από τον πόνο πρόσωπο του νεκρού Χριστού, αποτυπώνονται για πρώτη φορά με τόση αλήθεια και εκφραστικότητα στη ζωγραφική των Παλαιολόγων. Η δυσμορφία των μορφών και η έντονη εξπρεσιονιστική διάθεση που διέπει τις μορφές επιτείνει την ένταση του πάθους, του πόνου και την τραγικότητα των στιγμών και επιπλέον προσδίδει  στις μορφές μια «πιο ανθρώπινη υπόσταση».

[ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ  Οι σκηνές του Πάθους στις τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα της Ι. Μ. Βατοπεδίου 3 Μαΐου 2013, Τσιγαρίδας Ευθύμιος Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Οι τοιχογραφίες, Ν. Πανσελήνου Βυζαντινή Ζωγραφική]

Αποκαθήλωση, Εξωνάρθηκας Μονής Βατοπεδίου 1312

 

Επιτάφιος Θρήνος, Εξωνάρθηκας Μονής Βατοπεδίου 1312  

Η Αποκαθήλωση, Εξωνάρθηκας Μονής Βατοπεδίου 1312  

 Αντίστοιχα παραδείγματα δυσμορφίας απαντούν και κατά τη διάρκεια της μεταβυζαντινής περιόδου, χωρίς ποτέ να απωλέσουν την ιερατικότητά τους οι απεικονιζόμενες  μορφές, ούτε βέβαια να προκαλέσουν οποιαδήποτε αντίδραση από την Εκκλησία ή τους πιστούς.  Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Πλατυτέρα  του ναού των Αγίων Θεοδώρων Μαυρονόρους Γρεβενών.

 

Λεπτομέρεια Θρήνου Μ. Βατοπεδίου

Πλατυτέρα, Ναός Αγίων Θεοδώρων Μαυρονόρους Γρεβενών , 19^ος αιώνας

 

Αριστερά παρουσιάζεται το έργο που εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη και δεξιά εκείνο της επερώτησης

 ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ !

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΚΑΤΣΑΔΙΩΤΗ ΠΟΥ ΕΚΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΔΕΝ ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΗΣ ΕΠΕΡΩΤΗΣΗΣ.

 Συραγώ Τσιάρα

Δρ. Ιστορίας της Τέχνης, Διευθύντρια Εθνικής Πινακοθήκης – Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου